Witte zwanen, Zwarte zwa...

Bij witte heb ik het nooit, maar zodra ik een zwarte zwaan zie, hoor ik stemmen mijn hoofd. Kinderstemmen die een oud versje zingen: "Witte zwanen, Zwarte zwanen, wie gaat er mee naar Engeland varen? Engeland is gesloten, de sleutel is gebroken, is er dan geen smid in het land, die de sleutel maken kan? Laat doorgaan, laat doorgaan, wie achter is moet voorgaan!" En daar ga ik weer, gebogen onder de poort van opgeheven armen door. Een vreemde tekst die - anders dan vroeger - vragen oproept. Zwanen die naar Engeland zwemmen? Gáát dit wel over zwanen?
De meest gehoorde verklaring is dat het gaat over een zeeslag in één van de Nederlands-Engelse oorlogen, waarin Michiel de Ruyter optrekt tegen een uiteraard 'gesloten' Engeland. De langzaamste schepen werden voor de strijd begon naar voren gedirigeerd: laat doorgaan, laat doorgaan, wie achter is moet voorgaan. Er is ook een religieuze variant, waarin Engeland 'engelland' is: de hemel, gesloten voor zondaars. Zwarte zwanen zijn de begeleiders bij de dood, zoals Witte dat bij de geboorte zijn. In deze versie wordt de smid vervangen door een timmerman, verwijzend naar (de vader van) Jezus die de sleutel tot de hemel in handen heeft.

Het is overigens de vraag of Michiel de Ruyter al witte én zwarte zwanen kende. Want de Zwarte zwaan (Cygnus atratus) komt uit Australië en is pas later - in eerste instantie als siervogel - in Europa geïntroduceerd. Nog weer later is hij verwilderd en de laatste jaren nemen de aantallen toe. Hij heeft een lange nek, de langste van alle zwanen, en een felrode snavel met een witte punt. En hij is dus zwart, waar alle andere zwanensoorten wit zijn.
De witte zwanen die we in Nederland veelvuldig en soms ook heel dichtbij tegekomen, zijn vrijwel altijd Knobbelzwanen (Cygnus olor), genoemd naar de kenmerkende verdikking op de oranje snavel. Ze broeden op steeds brutalere plaatsen en kunnen dan heel agressief zijn. 'Ze' dat zijn dan man en vrouw, want alle zwanen vormen koppels voor het leven. Vanwege dat toonbeeld van trouw werd vroeger een zwanenveer in het kussen van de echtgenoot gestopt: dat zou overspel tegengaan.

Zo verschillend als volwassen witte en zwarte zwanen eruitzien, zo eender ogen hun grauwe jongen. Deze 'lelijke eendjes' worden steeds witter als ze Knobbelzwaan zijn - wat wel een jaar kan duren - óf juist steeds zwarter als ze Zwarte zwaan zijn.